Rối loạn lo âu ở trẻ em: Nguyên nhân và cách xử lý hiệu quả

1. Rối loạn lo âu ở trẻ là gì?

Rối loạn lo âu ở trẻ em là tình trạng trẻ thường xuyên lo lắng, sợ hãi hoặc căng thẳng quá mức về các vấn đề hàng ngày. Không giống như những nỗi lo thoáng qua, rối loạn lo âu có thể kéo dài và cản trở sự phát triển về mặt xã hội, học tập cũng như sức khỏe tinh thần của trẻ.

Ở trẻ em, lo âu có thể xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau và có thể không dễ nhận biết. Tuy nhiên, điều quan trọng là phụ huynh và thầy cô giáo cần chú ý đến những dấu hiệu bất thường, từ đó kịp thời hỗ trợ và can thiệp.

2. Phân loại rối loạn lo âu ở trẻ

Các loại rối loạn lo âu thường gặp ở trẻ em bao gồm:

• Rối loạn lo âu lan tỏa (GAD): GAD là một dạng rối loạn lo âu mà trẻ lo lắng về nhiều khía cạnh trong cuộc sống như học tập, sức khỏe của gia đình, và những sự kiện xảy ra xung quanh. Trẻ thường lo lắng một cách không cần thiết và khó có thể kiểm soát được những suy nghĩ lo lắng đó.
• Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD): Trẻ mắc OCD thường có những ý nghĩ ám ảnh về một việc cụ thể như vi khuẩn, sạch sẽ, hoặc sắp xếp đồ vật theo một trật tự nhất định. Để giảm bớt lo lắng, trẻ thường thực hiện các hành động lặp đi lặp lại, ví dụ như rửa tay nhiều lần hoặc kiểm tra cửa nhiều lần.
• Rối loạn hoảng sợ: Trẻ mắc rối loạn hoảng sợ có thể trải qua những cơn hoảng loạn bất ngờ với triệu chứng như tim đập nhanh, khó thở, chóng mặt và cảm giác mất kiểm soát. Những cơn hoảng loạn này có thể khiến trẻ tránh xa những tình huống hoặc địa điểm mà chúng liên quan đến cơn hoảng sợ.
• Rối loạn lo âu chia ly: Trẻ em mắc rối loạn lo âu chia ly thường rất sợ hãi khi phải xa cha mẹ hoặc người chăm sóc chính. Trẻ có thể khóc, la hét, hoặc từ chối đến trường khi phải rời xa gia đình.
• Chứng sợ xã hội: Chứng sợ xã hội là tình trạng trẻ sợ hãi các tình huống xã hội, đặc biệt là những tình huống đòi hỏi trẻ phải giao tiếp hoặc thể hiện trước đám đông. Trẻ có thể né tránh các hoạt động như phát biểu trong lớp, hoặc thậm chí tránh giao tiếp với bạn bè.
• Chứng câm chọn lọc: Trẻ mắc chứng câm chọn lọc chỉ nói chuyện khi ở một số hoàn cảnh nhất định (ví dụ như ở nhà), nhưng từ chối nói chuyện trong các tình huống khác (như ở trường hoặc khi gặp người lạ).

3. Nguyên nhân gây rối loạn lo âu ở trẻ em

Chứng rối loạn lo âu có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau gây ra, bao gồm:

• Yếu tố di truyền: Rối loạn lo âu có xu hướng di truyền trong gia đình. Nếu cha mẹ hoặc người thân mắc các vấn đề tâm lý như lo âu, trầm cảm, trẻ có nguy cơ cao phát triển rối loạn lo âu.
• Yếu tố môi trường: Những sự kiện gây căng thẳng hoặc thay đổi lớn trong cuộc sống của trẻ, chẳng hạn như chuyển nhà, cha mẹ ly hôn, mất mát người thân, hoặc các thay đổi trong gia đình (ví dụ: sự xuất hiện của một em bé mới) đều có thể kích hoạt hoặc làm trầm trọng thêm lo âu ở trẻ. Trẻ em có thể cảm thấy bất an và mất cảm giác an toàn khi môi trường sống thay đổi đột ngột.
• Áp lực từ xã hội và học tập: Các yêu cầu từ việc học tập, thi cử, hoặc áp lực xã hội như việc hòa nhập với bạn bè, có thể khiến trẻ cảm thấy căng thẳng và lo lắng. Trẻ thường có xu hướng lo lắng về việc phải đáp ứng mong đợi của người lớn hoặc đạt được thành công trong các hoạt động học tập và xã hội.
• Yếu tố sinh học: Não bộ của trẻ có thể gặp phải các vấn đề liên quan đến sự mất cân bằng hóa chất, dẫn đến những thay đổi trong cơ chế phản ứng với căng thẳng. Các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin, dopamine và norepinephrine, khi không hoạt động đúng cách, có thể dẫn đến rối loạn lo âu.
• Sự kiện chấn thương tâm lý hoặc trải nghiệm tiêu cực: Trẻ em đã trải qua các sự kiện đau thương hoặc khủng hoảng, chẳng hạn như bạo lực, tai nạn, hoặc sự bất ổn trong gia đình, có nguy cơ cao phát triển rối loạn lo âu. Những sự kiện này có thể khiến trẻ cảm thấy mất an toàn và phát triển những nỗi sợ hãi không kiểm soát được.
• Yếu tố tâm lý: Trẻ có tính cách dễ lo âu, nhút nhát hoặc sợ thất bại thường dễ mắc rối loạn lo âu hơn. Những trẻ có xu hướng suy nghĩ tiêu cực, hoặc tự đánh giá thấp bản thân có nguy cơ cao bị ảnh hưởng bởi các yếu tố này.
• Tác động từ bạn bè và xã hội: Trẻ em thường bị ảnh hưởng mạnh từ bạn bè và môi trường xã hội. Sự kì thị, bắt nạt từ bạn bè, hoặc không nhận được sự chấp nhận từ nhóm xã hội có thể gây ra căng thẳng và lo âu ở trẻ.
• Phong cách nuôi dạy: Phụ huynh quá bảo vệ con hoặc kiểm soát quá mức có thể khiến trẻ không phát triển được khả năng tự giải quyết vấn đề và đối phó với tình huống căng thẳng. Trẻ em trong những môi trường này có xu hướng lo âu và phụ thuộc nhiều vào người lớn trong việc đối mặt với khó khăn.

4. Triệu chứng của rối loạn lo âu ở trẻ

Các triệu chứng của rối loạn lo âu ở trẻ có thể biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, bao gồm:

Triệu chứng thể chất

Trẻ có thể trải qua các vấn đề về sức khỏe như đau đầu, đau bụng, chóng mặt, buồn nôn, khó thở, tim đập nhanh và ra mồ hôi nhiều. Những triệu chứng này thường không liên quan đến một nguyên nhân sinh lý rõ ràng, mà xuất phát từ tình trạng lo âu kéo dài.

Triệu chứng tâm lý

• Lo lắng quá mức: Trẻ thường xuyên lo lắng quá mức về những vấn đề bình thường như học tập, quan hệ bạn bè, hoặc những tình huống mới lạ. Sự lo lắng này có thể diễn ra ngay cả khi không có lý do cụ thể, và kéo dài trong thời gian dài.
• Sợ hãi vô cớ: Trẻ có thể sợ hãi những điều không thực tế hoặc không có nguy cơ, chẳng hạn như lo sợ về tương lai, về cái chết, hoặc bị hại.
• Dễ cáu kỉnh và kích động: Trẻ thường dễ mất bình tĩnh, cáu kỉnh hoặc phản ứng quá mức với những sự việc nhỏ nhặt. Sự căng thẳng và lo âu làm giảm khả năng kiểm soát cảm xúc của trẻ.

Triệu chứng hành vi

• Né tránh các tình huống gây lo âu: Trẻ có thể từ chối tham gia các hoạt động xã hội hoặc học tập vì cảm thấy lo lắng. Ví dụ, trẻ có thể không muốn đi học, từ chối tham gia các buổi tiệc hoặc hoạt động nhóm hoặc tránh né giao tiếp với bạn bè.
• Tự cô lập: Những trẻ mắc rối loạn lo âu thường có xu hướng thu mình, ít tương tác với mọi người xung quanh. Trẻ có thể ngồi một mình, tránh các hoạt động xã hội hoặc né tránh ánh nhìn của người khác.
• Rối loạn giấc ngủ: Trẻ có thể khó ngủ, thức dậy giữa đêm hoặc gặp ác mộng thường xuyên. Lo âu khiến trẻ khó thư giãn, dẫn đến tình trạng mất ngủ hoặc giấc ngủ không chất lượng.
• Trốn tránh và phụ thuộc: Trẻ có thể từ chối ra khỏi nhà hoặc phụ thuộc quá mức vào cha mẹ hoặc người chăm sóc. Trẻ thường xuyên đòi hỏi sự an toàn từ những người xung quanh.
• Thay đổi trong thói quen hàng ngày: Trẻ có thể thay đổi thói quen như không muốn ăn uống, không chịu đi học hoặc tham gia các hoạt động ngoại khóa. Điều này có thể dẫn đến sự thu mình, cô lập.

Triệu chứng khác

• Giảm khả năng tập trung: Trẻ lo âu thường khó tập trung vào việc học hoặc hoạt động hàng ngày. Sự lo lắng khiến trẻ dễ bị phân tâm, quên bài vở hoặc không thể hoàn thành tốt các nhiệm vụ.
• Thay đổi khẩu vị: Lo âu có thể ảnh hưởng đến thói quen ăn uống của trẻ, dẫn đến tình trạng ăn ít hơn hoặc thậm chí là chán ăn. Ngược lại, một số trẻ có thể ăn quá nhiều như một cách để đối phó với căng thẳng.

Xem thêm: 

Cảnh báo chứng ám ảnh sợ xã hội ở trẻ em

Rối loạn ăn uống ở trẻ em: Những điều cha mẹ cần biết!

5. Ảnh hưởng của rối loạn lo âu tới cuộc sống của trẻ

Rối loạn lo âu ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống của trẻ em trên nhiều khía cạnh:

• Học tập: Rối loạn lo âu khiến trẻ khó tập trung và gặp khó khăn trong việc xử lý thông tin. Điều này dẫn đến kết quả học tập giảm sút và thiếu tự tin trong lớp học. Trẻ có thể sợ phát biểu trước lớp, không muốn tham gia các hoạt động nhóm hoặc tránh các kỳ thi vì lo sợ thất bại. Việc không thể kiểm soát được lo lắng cũng ảnh hưởng đến khả năng trẻ ghi nhớ và nắm bắt kiến thức.
• Quan hệ xã hội: Trẻ mắc rối loạn lo âu thường né tránh các tình huống giao tiếp xã hội. Chúng có thể sợ hãi khi phải tương tác với người khác, đặc biệt là người lạ hoặc thầy cô. Điều này dẫn đến tình trạng cô lập, trẻ không muốn kết bạn hoặc tham gia các hoạt động xã hội như chơi thể thao, dã ngoại hay tham gia câu lạc bộ. Khi không có sự giao tiếp xã hội lành mạnh, trẻ dễ trở nên cô đơn và thiếu kỹ năng xã hội cần thiết.
• Sức khỏe thể chất: Lo âu không chỉ ảnh hưởng đến tâm lý mà còn biểu hiện qua nhiều triệu chứng thể chất. Trẻ có thể gặp các vấn đề như đau đầu, đau bụng, khó thở, nhịp tim nhanh, chóng mặt, và các vấn đề tiêu hóa như buồn nôn hoặc tiêu chảy. Ngoài ra, trẻ còn có thể bị mất ngủ, gây ra sự mệt mỏi mãn tính, ảnh hưởng đến khả năng học tập và tham gia các hoạt động hàng ngày.
• Cảm xúc và tâm lý: Rối loạn lo âu thường khiến trẻ cảm thấy lo lắng, sợ hãi và căng thẳng liên tục, ngay cả khi không có lý do rõ ràng. Trẻ có thể trở nên cáu kỉnh, dễ kích động hoặc cảm thấy không an toàn trong môi trường của mình. Điều này dẫn đến sự giảm tự tin, cảm giác bất lực và không đủ khả năng đối phó với cuộc sống.
• Nguy cơ phát triển các rối loạn khác: Nếu không được điều trị kịp thời, rối loạn lo âu có thể dẫn đến các rối loạn tâm lý khác như trầm cảm, rối loạn ăn uống, rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), thậm chí là các hành vi tự làm tổn thương bản thân. Trẻ cũng có nguy cơ cao sử dụng chất kích thích hoặc rượu để giảm bớt cảm giác lo lắng, gây ra các vấn đề về sức khỏe thể chất và tinh thần trong tương lai.

6. Chẩn đoán rối loạn lo âu ở trẻ

Để tìm ra nguyên nhân và mức độ ảnh hưởng của các triệu chứng lo âu ở trẻ, bác sĩ sẽ tiến hành khám tổng quát và cho trẻ làm một số bài kiểm tra tâm lý. Ngoài ra, để loại trừ các bệnh lý khác có thể gây ra các triệu chứng tương tự như lo âu, trẻ có thể cần làm thêm một số xét nghiệm.

Điều quan trọng cần lưu ý là các biểu hiện lo âu ở trẻ nhỏ thường khác với người lớn và dễ bị bỏ qua. Đôi khi, thay vì cảm thấy lo lắng, trẻ có thể phàn nàn về những cơn đau đầu, đau bụng kéo dài. Vì vậy, nếu bạn thấy con mình có những biểu hiện bất thường, hãy đưa con đến gặp bác sĩ chuyên khoa nhi để được tư vấn và điều trị kịp thời.

Nếu không được điều trị đúng cách, chứng lo âu ở trẻ có thể kéo dài và gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống của bé sau này.

7. Điều trị rối loạn lo âu ở trẻ

Điều trị rối loạn lo âu ở trẻ em thường bao gồm các phương pháp chính sau:

• Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): CBT là một trong những phương pháp hiệu quả nhất trong việc điều trị rối loạn lo âu. Phương pháp này giúp trẻ học cách nhận diện và thay đổi những suy nghĩ tiêu cực hoặc không thực tế dẫn đến lo âu. Trẻ được khuyến khích đối diện với những nỗi sợ thay vì tránh né chúng. 
• Sử dụng thuốc: Trong những trường hợp nghiêm trọng, bác sĩ có thể kê đơn thuốc để hỗ trợ điều trị. Thuốc thường được sử dụng là các loại thuốc chống trầm cảm (SSRIs hoặc SNRIs) để giúp giảm triệu chứng lo âu. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc cần được cân nhắc kỹ lưỡng và phải tuân theo chỉ định của bác sĩ. Các loại thuốc này thường được kết hợp với liệu pháp tâm lý để tăng cường hiệu quả.
• Các kỹ thuật thư giãn và giảm căng thẳng: Trẻ có thể học và thực hành các kỹ thuật thư giãn như thiền, yoga, hít thở sâu và thực hành chánh niệm (mindfulness) để giúp giảm căng thẳng và kiểm soát lo âu. Những kỹ thuật này giúp trẻ đối phó với những cảm xúc lo lắng trong cuộc sống hàng ngày.
• Thay đổi lối sống: Một lối sống lành mạnh với chế độ ăn uống cân bằng, tập thể dục thường xuyên và giấc ngủ đủ giấc cũng có thể giúp giảm triệu chứng lo âu ở trẻ. Khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động vui chơi lành mạnh và thư giãn cũng góp phần hỗ trợ điều trị hiệu quả.

Xem thêm: Các cách giảm căng thẳng lo âu hiệu quả

8. Một số câu hỏi thường gặp

Dươi đây là phần giải đáp của chuyên gia về một số thắc mắc thường gặp liên quan tới rối loạn lo âu ở trẻ

Rối loạn lo âu ở trẻ có tự khỏi không?

Không. Nếu không điều trị, rối loạn lo âu có thể trở nên nghiêm trọng hơn và ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe tâm lý của trẻ.

Có nên sử dụng thuốc để điều trị rối loạn lo âu cho trẻ không?

Trong một số trường hợp nghiêm trọng, thuốc chống lo âu hoặc thuốc chống trầm cảm có thể được sử dụng dưới sự giám sát của bác sĩ.

Trẻ bị rối loạn lo âu có thể phát triển bình thường không nếu được điều trị?

Với sự hỗ trợ kịp thời và điều trị đúng cách, trẻ có thể học cách kiểm soát lo âu và phát triển bình thường cả về tâm lý lẫn xã hội.

Trẻ có thể tự đối phó với rối loạn lo âu mà không cần điều trị không?

Việc tự đối phó với lo âu mà không có hỗ trợ chuyên môn thường rất khó khăn. Điều trị chuyên nghiệp giúp trẻ kiểm soát lo âu hiệu quả hơn.

Có cách nào phòng ngừa rối loạn lo âu ở trẻ không?

Mặc dù không thể phòng ngừa hoàn toàn, nhưng việc tạo môi trường gia đình tích cực, giảm áp lực và hỗ trợ tâm lý từ sớm có thể giúp giảm nguy cơ mắc rối loạn lo âu.

Rối loạn lo âu ở trẻ em là một vấn đề nghiêm trọng, cần được phát hiện và điều trị sớm để tránh những ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống của trẻ. Phụ huynh nên quan tâm và theo dõi sát sao tình trạng tâm lý của con mình, đồng thời tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia y tế khi cần thiết.