Rối loạn tích trữ là một chứng bệnh tâm lý phức tạp mà người mắc phải thường không thể kiểm soát việc thu thập, giữ lại đồ đạc dù những món đồ đó không còn giá trị. Vấn đề này không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân người bệnh mà còn tác động nghiêm trọng đến cuộc sống của gia đình họ. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về rối loạn tích trữ, từ nguyên nhân, dấu hiệu nhận biết cho đến các phương pháp điều trị hiệu quả.
1. Rối loạn tích trữ là gì?
Rối loạn tích trữ là một trong những rối loạn tâm thần được phân loại trong DSM-5 (Hệ thống chẩn đoán của Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ). Đây là tình trạng mà người bệnh không thể loại bỏ những vật dụng không cần thiết, dẫn đến sự tích lũy quá mức và gây ra sự lộn xộn nghiêm trọng trong không gian sống. Những đồ vật được tích trữ có thể không còn giá trị sử dụng hoặc không còn ý nghĩa đối với cuộc sống hàng ngày nhưng người bệnh vẫn giữ lại do sự ám ảnh về cảm giác mất mát nếu phải từ bỏ chúng.
Rối loạn tích trữ không chỉ ảnh hưởng đến người mắc bệnh mà còn gây phiền hà cho những người xung quanh.
Tỷ lệ mắc rối loạn tích trữ ước tính khoảng 2-6% dân số toàn cầu. Rối loạn này có xu hướng xuất hiện ở người trưởng thành, đặc biệt là những người từ 50 tuổi trở lên. Tuy nhiên, các dấu hiệu của bệnh có thể xuất hiện từ độ tuổi thanh niên và dần dần trở nên nghiêm trọng hơn theo thời gian nếu không được can thiệp.
2. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ gây ra rối loạn tích trữ
Các nguyên nhân của rối loạn tích trữ rất phức tạp và đa dạng, thường liên quan đến nhiều yếu tố như di truyền, tâm lý và môi trường sống. Dưới đây là một số nguyên nhân chính:
Yếu tố di truyền
Các nghiên cứu cho thấy, rối loạn tích trữ có liên quan đến yếu tố di truyền. Nếu trong gia đình có người mắc chứng rối loạn tích trữ thì khả năng thành viên khác trong gia đình cũng có nguy cơ cao mắc chứng bệnh này.
Chấn thương tâm lý
Những người trải qua các sự kiện đau thương, chấn thương tâm lý như mất người thân, ly hôn, tai nạn nghiêm trọng hoặc những trải nghiệm tiêu cực khác thường có nguy cơ cao mắc rối loạn tích trữ. Sau những cú sốc tâm lý, việc tích trữ đồ đạc có thể là cách mà người bệnh sử dụng để cảm thấy an toàn hơn, thay thế cho sự mất mát về tinh thần.
Ảnh hưởng của môi trường sống
Môi trường sống và giáo dục cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành chứng rối loạn tích trữ. Những người lớn lên trong môi trường mà việc tích trữ đồ đạc được xem là bình thường hoặc trong hoàn cảnh kinh tế khó khăn có thể phát triển thói quen này để đối phó với nỗi lo về việc thiếu hụt tài nguyên trong tương lai. Ngoài ra, những người thiếu sự kết nối xã hội, không nhận được sự hỗ trợ từ gia đình và bạn bè có thể tìm đến việc tích trữ đồ đạc như một cách để lấp đầy sự trống vắng và cô đơn. Mối quan hệ gia đình căng thẳng hoặc bị cô lập xã hội cũng là một yếu tố thúc đẩy hành vi tích trữ.
Rối loạn tâm lý đi kèm
Rối loạn tích trữ thường không xuất hiện một cách độc lập mà thường đi kèm với các rối loạn tâm lý khác như trầm cảm, rối loạn lo âu, hoặc rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD). Người bệnh có thể cảm thấy thoải mái và an toàn khi xung quanh họ đầy ắp đồ đạc và việc loại bỏ những món đồ này có thể gây ra sự lo âu tột độ.
Xem thêm:
Bạn có đang bị rối loạn dị dạng cơ thể? Kiểm tra ngay!
Rối loạn ăn uống vô độ: Triệu chứng, Nguy cơ và Nguyên nhân
Sự mất cân bằng trong chức năng não
Một số nghiên cứu chỉ ra rằng rối loạn tích trữ có thể liên quan đến sự mất cân bằng trong các vùng não bộ liên quan đến khả năng ra quyết định và điều chỉnh cảm xúc. Điều này giải thích tại sao người bệnh thường gặp khó khăn trong việc đưa ra quyết định loại bỏ đồ vật, mặc dù chúng không còn hữu ích.
3. Triệu chứng của rối loạn tích trữ
Các triệu chứng của rối loạn tích trữ thường phát triển dần dần và trở nên rõ ràng hơn theo thời gian. Dưới đây là những biểu hiện chính:
- Khó khăn trong việc vứt bỏ đồ đạc: Đây là triệu chứng chính của rối loạn tích trữ. Người bệnh cảm thấy không thể loại bỏ những vật dụng dù chúng không còn giá trị hoặc không còn sử dụng được. Họ lo lắng rằng nếu từ bỏ những vật dụng này, họ sẽ mất đi một thứ gì đó quan trọng, ngay cả khi không có cơ sở thực tế.
- Tích trữ đồ đạc vô tổ chức: Người bệnh có xu hướng tích trữ mọi thứ một cách bừa bãi mà không có hệ thống, dẫn đến không gian sống trở nên chật chội, lộn xộn. Đồ đạc có thể chất đống trong nhà, ngăn cản người bệnh thực hiện các hoạt động cơ bản như nấu ăn, vệ sinh, hoặc thậm chí di chuyển.
- Sự ám ảnh với việc sở hữu: Người bệnh có cảm giác sở hữu mạnh mẽ với những món đồ của mình, dù đó là những món đồ không có giá trị. Họ thường xuyên suy nghĩ về việc có thể cần đến những món đồ đó trong tương lai và việc loại bỏ chúng khiến họ cảm thấy lo lắng.
- Cô lập xã hội: Người mắc chứng rối loạn tích trữ thường có xu hướng cô lập bản thân, tránh tiếp xúc với người khác do họ cảm thấy xấu hổ về tình trạng lộn xộn trong nhà. Điều này có thể dẫn đến sự suy giảm trong các mối quan hệ xã hội, khiến người bệnh rơi vào trạng thái cô đơn và trầm cảm.
- Không nhận thức được mức độ nghiêm trọng: Một đặc điểm khác của rối loạn tích trữ là người bệnh không nhận thức được mức độ nghiêm trọng của tình trạng của mình. Họ có thể không thấy rằng việc tích trữ đang ảnh hưởng đến cuộc sống của họ, và thậm chí có thể phản kháng khi người khác đề nghị giúp đỡ.
4. Ảnh hưởng của rối loạn tích trữ đến cuộc sống
Rối loạn tích trữ không chỉ gây khó khăn trong việc duy trì cuộc sống hàng ngày mà còn gây ra những tác động nghiêm trọng đến sức khỏe thể chất, tinh thần và các mối quan hệ xã hội của người bệnh.
- Tác động lên sức khỏe thể chất: Việc tích trữ đồ đạc một cách không kiểm soát có thể dẫn đến không gian sống chật chội, không đảm bảo vệ sinh, tạo điều kiện cho các loại vi khuẩn, nấm mốc và côn trùng phát triển. Điều này có thể gây ra các bệnh về đường hô hấp, dị ứng hoặc các vấn đề về sức khỏe khác. Đặc biệt, không gian sống lộn xộn cũng dễ dẫn đến tai nạn như trượt ngã hoặc bị đè bởi đồ đạc.
- Tác động lên sức khỏe tâm lý: Người mắc chứng rối loạn tích trữ thường xuyên cảm thấy lo lắng, căng thẳng và thậm chí là trầm cảm do tình trạng lộn xộn trong nhà. Sự xấu hổ và cảm giác bất lực trong việc kiểm soát hành vi của mình có thể làm gia tăng sự cô lập xã hội và tình trạng trầm cảm. Nhiều người bệnh còn gặp khó khăn trong việc chấp nhận sự giúp đỡ, khiến họ rơi vào tình trạng bế tắc.
- Ảnh hưởng đến các mối quan hệ xã hội và gia đình: Việc tích trữ đồ đạc thường gây ra xung đột trong gia đình và mối quan hệ với bạn bè. Những người thân trong gia đình có thể cảm thấy khó chịu, mệt mỏi và thậm chí là giận dữ vì không thể thay đổi hành vi của người bệnh. Sự căng thẳng trong gia đình có thể dẫn đến các vấn đề hôn nhân, xa cách với con cái hoặc xung đột giữa các thành viên trong gia đình.
- Khó khăn trong công việc: Người mắc chứng rối loạn tích trữ có thể gặp khó khăn trong việc duy trì công việc do không gian làm việc bị ảnh hưởng hoặc do tình trạng tâm lý bất ổn. Ngoài ra, những người bệnh có xu hướng dành quá nhiều thời gian và năng lượng để duy trì và quản lý các món đồ tích trữ, làm giảm hiệu suất công việc và gây căng thẳng.
5. Chẩn đoán rối loạn tích trữ
Chẩn đoán rối loạn tích trữ đòi hỏi sự can thiệp của các chuyên gia tâm lý học hoặc bác sĩ chuyên khoa tâm thần. Quá trình chẩn đoán thường dựa trên việc đánh giá các triệu chứng theo tiêu chuẩn DSM-5 và phân biệt với các rối loạn tâm thần khác.
Tiêu chuẩn chẩn đoán DSM-5: Theo DSM-5, để được chẩn đoán mắc chứng rối loạn tích trữ, người bệnh phải đáp ứng các tiêu chí sau:
- Khó khăn trong việc loại bỏ đồ đạc, dù chúng không còn giá trị.
- Tình trạng tích trữ đồ đạc dẫn đến sự lộn xộn trong không gian sống.
- Tình trạng này gây ra sự suy giảm nghiêm trọng trong các khía cạnh của cuộc sống hàng ngày, bao gồm công việc, mối quan hệ và sức khỏe.
- Người bệnh cảm thấy lo lắng, căng thẳng khi phải vứt bỏ đồ đạc.
Phân biệt với các rối loạn tâm lý khác
Chẩn đoán rối loạn tích trữ cần được phân biệt với các rối loạn tâm lý khác, đặc biệt là rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), trầm cảm hoặc rối loạn lo âu. Trong OCD, người bệnh thường có các suy nghĩ ám ảnh và hành vi cưỡng chế rõ rệt, trong khi người mắc rối loạn tích trữ không có những ám ảnh tương tự mà chủ yếu là do sự lo sợ về mất mát hoặc không an toàn khi từ bỏ đồ đạc.
6. Điều trị rối loạn tích trữ
Rối loạn tích trữ có thể được điều trị hiệu quả nếu được phát hiện và can thiệp kịp thời. Dưới đây là các phương pháp điều trị phổ biến nhất:
- Trị liệu hành vi nhận thức ( CBT): Đây là phương pháp điều trị chính cho rối loạn tích trữ. CBT giúp người bệnh nhận diện các suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực dẫn đến hành vi tích trữ. Thông qua quá trình trị liệu, người bệnh học cách thay đổi suy nghĩ và phát triển các kỹ năng để đối phó với tình trạng này. Một số bài tập thực hành có thể bao gồm việc dọn dẹp không gian sống dần dần dưới sự giám sát của chuyên gia.
- Sử dụng thuốc: Trong một số trường hợp, việc sử dụng thuốc chống trầm cảm hoặc thuốc chống lo âu có thể giúp người bệnh kiểm soát các triệu chứng liên quan đến lo âu và trầm cảm, vốn thường đi kèm với rối loạn tích trữ. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc cần được chỉ định và theo dõi bởi bác sĩ chuyên khoa.
- Can thiệp gia đình và cộng đồng: Vai trò của gia đình và cộng đồng rất quan trọng trong quá trình điều trị rối loạn tích trữ. Gia đình cần phải có sự kiên nhẫn và thấu hiểu, không nên ép buộc người bệnh loại bỏ đồ đạc mà nên hỗ trợ và khuyến khích họ tham gia vào các buổi trị liệu.
- Biện pháp tự giúp đỡ và thay đổi lối sống: Người bệnh có thể học cách tự kiểm soát và điều chỉnh hành vi của mình bằng cách áp dụng các biện pháp tự giúp đỡ như tổ chức lại không gian sống, lập kế hoạch mua sắm và loại bỏ đồ đạc không cần thiết. Việc thiết lập một lối sống có trật tự và có kế hoạch có thể giúp người bệnh giảm bớt tình trạng tích trữ.
7. Một số câu hỏi thường gặp
Dưới đây là phần trả lời của chuyên gia về một số câu hỏi thường gặp liên quan tới rối loạn tích trữ.
Rối loạn tích trữ có chữa khỏi hoàn toàn không?
Rối loạn tích trữ có thể được điều trị hiệu quả thông qua các phương pháp như trị liệu hành vi nhận thức, sử dụng thuốc trong một số trường hợp và sự hỗ trợ từ gia đình và cộng đồng. Tuy nhiên, việc chữa khỏi hoàn toàn hay không phụ thuộc vào mức độ cam kết và sự cam kết của người bệnh trong quá trình điều trị cũng như hỗ trợ từ gia đình và cộng đồng.
Liệu pháp điều trị nào hiệu quả cho SPD?
Liệu pháp nhận thức hành vi có thể giúp bệnh nhân SPD phát triển kỹ năng xã hội. Dù vậy, bệnh nhân thường thiếu động lực điều trị vì họ không thấy vấn đề trong lối sống của mình.
Người mắc rối loạn tích trữ có cần dùng thuốc không?
Trong một số trường hợp, thuốc chống lo âu hoặc chống trầm cảm có thể được kê đơn để giúp giảm bớt các triệu chứng liên quan đến rối loạn tích trữ. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc cần được chỉ định và theo dõi bởi bác sĩ chuyên khoa tâm thần.
Làm sao để phân biệt rối loạn tích trữ với sở thích sưu tầm?
Sở thích sưu tầm là việc thu thập có hệ thống những vật dụng có giá trị hoặc ý nghĩa đặc biệt, trong khi rối loạn tích trữ là việc tích trữ đồ đạc một cách vô tổ chức và không kiểm soát. Người mắc rối loạn tích trữ thường không có kế hoạch rõ ràng và đồ đạc tích trữ không còn giá trị sử dụng.
Rối loạn tích trữ có phổ biến ở trẻ em không?
Rối loạn tích trữ ít phổ biến ở trẻ em hơn so với người lớn. Tuy nhiên, các dấu hiệu của rối loạn này có thể bắt đầu xuất hiện ở độ tuổi thanh niên và phát triển dần theo thời gian. Những đứa trẻ gặp khó khăn trong việc loại bỏ đồ đạc có thể có nguy cơ cao mắc rối loạn tích trữ khi trưởng thành.
Có thể tự điều trị rối loạn tích trữ tại nhà không?
Tự điều trị tại nhà là rất khó khăn, nhưng người bệnh có thể bắt đầu bằng cách lập kế hoạch dọn dẹp từng bước, thay đổi tư duy về đồ vật và tìm kiếm sự hỗ trợ từ gia đình. Tuy nhiên, tốt nhất vẫn là tham gia trị liệu với chuyên gia.
Rối loạn tích trữ là một tình trạng tâm lý phức tạp, cần được nhận diện và điều trị kịp thời để tránh những ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống của người bệnh và gia đình họ. Nếu bạn hoặc người thân đang gặp phải tình trạng này, hãy tìm kiếm sự hỗ trợ từ các chuyên gia tâm lý để nhận được sự điều trị phù hợp.
